Παναγιώτης Βελτανισιάν | Βυζαντινά Ελαιοτριβεία στη Σαλαμίνα

Η Σαλαμίνα κατά τη διάρκεια των πρωτοβυζαντινών χρόνων (3^ος αι. – μέσα 7^ου αι.) παρέμεινε από οικονομικής άποψης στο περιθώριο, επειδή από στρατηγικής πλευράς ήταν υποδεέστερη και αποτελούσε  μια γεωγραφικά απομονωμένη επαρχία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας ευρισκόμενη μακριά από την  Κωνσταντινούπολη και έξω από μεγάλους οδικούς άξονες. Μπορούσε, όμως, να καλύψει τις πρώτιστες βιοτικές ανάγκες του ντόπιου πληθυσμού της, γιατί διακρινόταν για τις σχετικά εύφορες και καλά αρδευόμενες κοιλάδες της,  που σε συνδυασμό με τις ήπιες κλιματολογικές συνθήκες προσέφεραν ικανές δυνατότητες στην τοπική αγροτική παραγωγή και κυρίως στην καλλιέργεια σιταριού, αμπελιού και ελιάς.

Κατά τη διάρκεια της μεσοβυζαντινής περιόδου (7^ος αι. – 1204) και ιδίως κατά το διάστημα των σκοτεινών αιώνων (7^ος αι. – 9^ος αι.) δεν άλλαξε κάτι όσον αφορά στην αυτοκρατορική πρόνοια. Η  πρόνοια έγινε εντονότερη κατά τον 10^ο , 11^ο και κυρίως τον 12^ο αιώνα με την πιεστική πλέον ανάγκη εξεύρεσης σταθερών ποσοτήτων σιταριού και λαδιού για την τροφοδοσία της Κωνσταντινούπολης. Η πρόνοια  εκφραζόταν με την παροχή, από πλευράς του αυτοκράτορα προς τους προνοιάριους στρατιωτικούς, αγροτικών εκτάσεων ή του δικαιώματος είσπραξης φόρων, με αντάλλαγμα την προσφορά στρατιωτικών υπηρεσιών. Οι  πρόνοιες δεν αποτελούσαν ιδιοκτησία του  προνοιάριου  αλλά του κράτους και επομένως,  ούτε μεταβιβάζονταν, ούτε κληροδοτούνταν. Ο θεσμός της πρόνοιας παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με τους  θεσμούς της φεουδαρχίας, στοιχείο που δείχνει πως η στρατιωτική τάξη ζούσε εις βάρος του εξαθλιωμένου πληθυσμού.

Κατά τα τέλη του 10^ου αι. επισκέπτεται τη νότιο Σαλαμίνα ο όσιος Νίκων ο Μετανοείτε, ο οποίος, κατά το βιογράφο του, βρίσκει το νησί έρημο. Ο Νίκων, ταξιδιώτης σε καράβι προερχόμενο από το Δαμαλά (Επίδαυρος), ελλιμενίστηκε στο γνωστό από την αρχαιότητα απάνεμο αγκυροβόλιο των Περιστεριών (Εικ. 1) και απομακρύνθηκε στα ενδότερα του νησιού προς αναζήτηση ανθρώπων και κήρυξη του χριστιανισμού. Ενώ, όμως, ο βιογράφος του αναφέρει το νησί «άοικο», στη συνέχεια γράφει πως όταν επέστρεψε ο Νίκων στο πλοίο ήταν «ελαίω διάβροχος», δηλαδή «μούσκεμα στο λάδι». Το καταβρέξιμο αυτό του Νίκωνα σημαίνει πως υπήρχαν κάτοικοι στο νησί, οι οποίοι θεώρησαν πως ο όσιος ίσως να ήταν πειρατής και για να τον εκφοβίσουν τον περιέλουσαν με λάδι. Οι μαρτυρούμενες από το Βίο του οσίου Λουκά του Στειριώτη πειρατικές επιδρομές Σαρακηνών της Κρήτης στην Αττική στις αρχές του 10^ου αι. δε φαίνεται να επηρέασαν τη ζωή της Αθήνας, πόλης που ανέκαθεν συμπαρέσυρε τη Σαλαμίνα στην ακμή ή την παρακμή. Από τη ληστρική μανία των πειρατών, όμως, δεν ξέφυγαν τα νησιά του Αργοσαρωνικού και η παραθαλάσσια ύπαιθρος της Αττικής. Ο Βίος του Οσίου Μελετίου του Νέου, που έδρασε στην Αττική και τη Βοιωτία μέχρι τις αρχές του 12^ου αι., αναφέρει ότι ο τοπικός άρχοντας στην Αθήνα ονομαζόταν αθήναρχος και ότι στην Αθήνα διέμεναν κρατικοί υπάλληλοι που είχαν την ευθύνη της είσπραξης των φόρων και την απονομή της δικαιοσύνης. Μάλιστα, ο Μιχαήλ Ψελλός σε επιστολή του αναφέρεται στο γεγονός της αντίστασης που αντιμετώπιζε ο αθήναρχος από τους αδύναμους οικονομικά πολίτες, αλλά και της καθημερινής καταπίεσης που υφίσταντο οι φορολογούμενοι από τους βυζαντινούς αξιωματούχους. Η αδυσώπητη αυτή σκληρότητα που εκφραζόταν με επαχθείς φόρους εξηγεί την εγκατάλειψη οικισμών και την ερήμωση ναών της Σαλαμίνας κατά τον 11^ο αι. (άγ. Δημήτριος και άγ. Γεώργιος στο Ζαρμπαλά, Προφήτης Ηλίας στο λόφο Λούγκου μεταξύ Πέρανι και Κακηβίγλας, άγ. Ιωάννης ο Νηστευτής στην Κύριζα). Ο αγροτικός πληθυσμός του νησιού, ευρισκόμενος κάτω από την επίβλεψη και τις διαταγές γαιοκτημόνων, υπέφερε, ζούσε δύσκολα, συρρικνωνόταν.

Με αφορμή, λοιπόν, το περιστατικό του οσίου Νίκωνος του Μετανοείτε που καταγράφτηκε λίγο παραπάνω θα κάνουμε μια νοερή διαδρομή στη Σαλαμίνα, παρουσιάζοντας τα βυζαντινά ελαιοτριβεία που διάσπαρτα υπάρχουν σε όλες σχεδόν τις περιοχές της. Να σημειωθεί ότι τα ελαιοτριβεία συναντώνται πλησίον βυζαντινών ναΐσκων που έχουν ανεγερθεί εντός αγροτικών εκτάσεων. Τα ναΰδρια αυτά αποτελούσαν μέσο επίδειξης της ισχύος τού εκάστοτε προνοιάριου, αλλά και μέσο λαϊκισμού, αφού ο ναός εξυπηρετούσε την κάλυψη των θρησκευτικών πεποιθήσεων των δουλοπάροικων, οι οποίοι εργάζονταν για να συντηρούν την ανώτατη τάξη και να συμβάλλουν παράλληλα στην πιεστική ανάγκη εξεύρεσης σταθερών ποσοτήτων λαδιού και άλλων πρωτογενών αγαθών για την τροφοδοσία των τοπικών στρατιωτικών αξιωματούχων αλλά και της Βασιλεύουσας. Σε ένδειξη γενναιοδωρίας ανοικοδομούσαν εντός των αγροτικών εκτάσεων που λάμβαναν ως δώρο από την αυτοκρατορική αυλή της Κωνσταντινούπολης αυτά τα ναΰδρια. Παράλληλα, οι κτηματίες αυτοί εκδήλωναν την υποταγή τους στην πολιτική τής βασιλεύουσας αρχής εξασφαλίζοντας την εύνοιά της,  αλλά και την ανοχή της για οποιαδήποτε επιλογή τους εις βάρος του υπόδουλου ντόπιου πληθυσμού που ζούσε εξαθλιωμένα και εργαζόταν για την προσπόριση αγαθών υπέρ της άρχουσας τάξης.

Πέρανι

Στο βάθος της κοιλάδας, δυτικά-βορειοδυτικά της Παναγίας του Πέρανι και πάνω σε ύψωμα, υπάρχει εκτενής ελαιοτριβική εγκατάσταση που αποτελείται από περίβολο, βάση πιεστηρίου ελαιοτριβείου στο κέντρο περίπου της έκτασης και, τέλος, δύο τριβεία που με τον καιρό αλλά και τις συνεχείς αναμοχλεύσεις από τις εκεί γεωργικές εργασίες παρέπεσαν βόρεια του υψώματος (από τα δύο αυτά τριβεία σώζεται το ένα (Εικ. 2), ενώ το άλλο -και μεγαλύτερο- κλάπηκε). Η βυζαντινή αυτή εγκατάσταση χρειάζεται να χρονολογηθεί στον 10^ο αι. μ.Χ. περίπου και πρέπει οπωσδήποτε να συνδεθεί με το γνωστό περιστατικό της περιήγησης του Νίκωνα του Μετανοείτε στα ενδότερα του νησιού.

Κακηβίγλα

Οι κάτοικοι του μεσαιωνικού οικισμού της Κακηβίγλας ασχολούνταν με την ελαιοπαραγωγή, όπως αυτό φαίνεται από την ύπαρξη ελαιοτριβείων. Το ένα από αυτά βρίσκεται νότια του βραχώδους εξάρματος, στα δεξιά του δρόμου που οδηγεί από την αγία Ζώνη (εκκλησία του 18^ου αι. πάνω σε βράχο) στην παραλιακή τοποθεσία Λευτέρι. Σε οικόπεδο των οικογενειών κληρονόμων Γαβριήλ και Πούτου  διακρίνονται στο έδαφος τοίχοι μεσαιωνικού ελαιοτριβείου σε σχήμα παραλληλογράμμου (η βόρεια στενή πλευρά του, χωρίς θεμέλια, εφάπτεται σε βράχο, Εικ. 3).

Σε επαφή προς τον δυτικό του τοίχο προεξέχει κτιστό ορθογώνιο βάθρο με πλάκα, στην επιφάνεια της οποίας υπάρχει μια κυκλική κοιλότητα ανάμεσα σε δύο ορθογώνιες εγκοπές. Επίσης, υπάρχει μονόλιθος κυλινδρικός υποστάτης με όμοια κοιλότητα και εγκοπές στις άκρες. Κυρίαρχη θέση στο χώρο έχει το κυκλικό τριβείο με ομφαλό, στο κέντρο του οποίου η εκβάθυνση χρησίμευε για τη στήριξη του συστήματος περιστροφής των λίθινων τροχών σύνθλιψης ελαιοκάρπου, ενώ το βάθρο και ο υποστάτης χρησίμευαν ως υποδοχή ξύλινου κοχλία (Εικ. 4).

Νοτιοανατολικά του μικρού ναού της αγια-Σωτήρας Κακηβίγλας και σε οικόπεδο ιδιοκτησίας Α.Ν. Πούτου είχαν μετατοπιστεί με μηχάνημα από τον ιδιοκτήτη δύο ογκώδεις πελεκητοί λίθοι, από τους οποίους ο ένας ήταν κυλινδρικός με δύο μεγάλες εγκοπές στη βάση και ο άλλος σε σχήμα πεπλατυσμένου ορθογωνίου πρίσματος, εφοδιασμένος και αυτός με δύο μεγάλες επιμήκεις εγκοπές στο επάνω μέρος της επιφάνειάς του (Εικ. 5). Τα δύο αυτά βαριά λίθινα μέλη αποτελούν στοιχεία πιεστηρίου ελαιοτριβείου και συνδέονται με το τριβείο με ομφαλό που χρησιμοποιήθηκε ως ποτίστρα, δίπλα σε πηγάδι, στα δεξιά του δρόμου προς το Δημήτρανι και την Κύριζα (ατυχώς το τριβείο αυτό εκλάπη). Στον ίδιο χώρο βρέθηκε σφαίρα από σιδηρόλιθο (διαμ. 0,70μ.) που τη χρησιμοποιούσαν ως βάρος κρεμώντας της στην ελεύθερη άκρη του δοκαριού, ως δύναμη μοχλού, με την οποία πίεζαν τη στοίβα με τον πολτό του ελαιοκάρπου για την έκθλιψή του. Διάσπαρτα στην παραπάνω περιοχή είναι και άλλα λίθινα μέλη από πιεστήρια, τα οποία υποδηλώνουν την ύπαρξη τουλάχιστον άλλου ενός ελαιοτριβείου. Συνεπώς στην περιοχή της Κακηβίγλας υπήρχαν στα μεσαιωνικά χρόνια τουλάχιστον τέσσερα ελαιοτριβεία, συμπεριλαμβανομένου και αυτού που λειτουργούσε μέσα στον πύργο της Κακηβίγλας, όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω.

Ο Εσθονός περιηγητής Otto Magnus von Stackelberg που επισκέφτηκε τη Σαλαμίνα το 1811, αναφέρει τον πύργο της Κακηβίγλας ως «υπερμέτρως υψούμενον κωδωνοστάσιον». Η παρατήρηση αυτή σημαίνει πως ο περιηγητής βρήκε τον πύργο της περιοχής σε χρήση και λειτουργία. Στο εσωτερικό του παρατηρητηρίου αυτού υπάρχουν βαριά λίθινα στοιχεία ελαιοτριβικής εγκατάστασης που χρησίμευαν για τη σύνθλιψη ελιάς και την παραγωγή λαδιού (Εικ. 6). Η διπλή αυτή χρήση των κτηρίων ήταν συνήθης στα μεσαιωνικά χρόνια και συνάγεται το συμπέρασμα πως ο πύργος  αυτός δεν είχε μόνον το σκοπό της επιτήρησης των ακτών και της ειδοποίησης με σήμαντρα των εγγύς οικισμών (Κακηβίγλας και «Μητρόπολης» Μουλκίου) για επερχόμενο κίνδυνο, αλλά εξυπηρετούσε και μια λειτουργική ανάγκη των ντόπιων, την παραγωγή λαδιού.

Μούλκι

Στα ανατολικά του αγίου Ιωάννη του Νηστικού στο Μούλκι, όπου και το κοιμητήριο του χωριού, υπήρχε στο δρόμο κυκλικός λίθινος μηχανισμός ελαιοτριβείου, ο οποίος παραμερίστηκε με τη διάνοιξη του δρόμου. Σήμερα φυλάσσεται σε αυλή ντόπιου που τον συνέλεξε τη δεκαετία του 1980. Το τριβείο αυτό χρειάζεται να συνδεθεί με την ύπαρξη των δύο βυζαντινών εκκλησιών -Παναγίας και Αγίας Σωτήρας- του 12^ου αιώνα και τη δραστηριοποίηση μοναστικής κοινότητας καλόγερων που ασχολούνταν με την ελαιοπαραγωγή. Στην περιοχή, μάλιστα, του Ζαρμπαλά, ανατολικά των ερειπίων του ναού του αγίου Δημητρίου, υπάρχει μεγάλη ελαιοτριβική εγκατάσταση με δύο λεκάνες πιεστηρίου ελιών και σχετίζεται με τον πρωτοβυζαντινό και μεσοβυζαντινό οικισμό του μεσαιωνικού πολίσματος της περιοχής.

Άγιος Νικόλαος στα Λεμόνια

Μέχρι και το 2013 βρισκόταν ελαιοτριβική λεκάνη τοποθετημένη με διακοσμητική διάθεση και  εντοιχισμένη κατά το ήμισυ στο κάτω μέρος παραθύρου στην εξωτερική πλευρά των νότιων κελιών, των εγκαταλελειμμένων από καιρό (Εικ. 7). Δυνατή νεροποντή προκάλεσε την κατάρρευση του τοίχου και την αποκάλυψη όλης της λεκάνης, η οποία πριν από λίγες μέρες μεταφέρθηκε στον αύλειο χώρο του μοναστηριού. Ο μηχανισμός αυτός χρειάζεται να συνδεθεί με το ναΐσκο του αγίου Ιωάννου του Καλυβίτου (κτισμένος μετά το 1071, Εικ. 8), κτίσμα κάποιου ερημίτου-αναχωρητού, ο οποίος ζούσε με ολιγάρκεια στη σκιερή και δασώδη αυτήν χαράδρα.

Κανάκιανι (Κανάκια)

Μεταξύ παλαιάς αγροικίας και αλωνιού υπάρχουν ερείπια βυζαντινού ελαιοτριβείου (θεμελιώσεις, λεκάνη ελαιοτριβείου και λίθινος μηχανισμός με οπή Εικ. 9). Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, εφαπτόμενα αλλά και σε απόσταση λίγων μέτρων από την αγροικία, παραπέμπουν σε περιόδους της ελληνικής και βυζαντινής αρχαιότητας.

Λαμπρανό

Στα νοτιοδυτικά του νησιού και μέσα στην εύφορη κοιλάδα του Λαμπρανού υπάρχουν διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη ελαιοτριβικής εγκατάστασης που οδηγούν στο ασφαλές συμπέρασμα πως στη θέση αυτήν έχουμε έναν πρωτοβυζαντινό οικισμό αγροτικής δραστηριότητας. Στη Μικρή Λάκκα του Λαμπρανού και στα ενδότερά της υπάρχουν αναμοχλευμένα θεμέλια ελαιοτριβείου καθώς και επίπεδος βράχος σύνθλιψης ελαιοκάρπου. Στο διάσελο, μεταξύ της Μικρής και της Μεγάλης Λάκκας του Λαμπρανού, όπου και οι τρεις αγροικίες, υπάρχει αλώνι και στο κέντρο του ένας σπασμένος, λίθινος κάδος συλλογής λαδιού και μισός τροχός σύνθλιψης ελιών (Εικ. 10), που έχουν τοποθετηθεί στους νεότερους χρόνους -μάλλον όταν κατά τον 18^ο αι. χτίστηκε το αλώνι-  με διακοσμητική διάθεση στην επιφάνειά του.

Στο χείλος του αλωνιού υπάρχει ημικυλινδρική πέτρα, η οποία τοποθετείτο ως βάρος σύνθλιψης της στοίβας του ήδη αλεσμένου καρπού. Στην εξωτερική πλευρά τοίχου αγροικίας έχει εντοιχιστεί λίθινη επίπεδη λεκάνη σύνθλιψης ελιών, που τοποθετήθηκε μάλλον κατά την επισκευή της οικίας (Εικ. 11).

 Σατερλί

Σε μια γαλήνια και σκιερή χαράδρα, στο εσωτερικό της κοιλάδας του Σατερλί, βρίσκεται χτισμένος ο ναός του αγίου Δημητρίου (13^ος αιώνας). Στο βόρειο τοίχο του βρίσκεται εντοιχισμένος λίθινος μηχανισμός με βαθιά ελλειψοειδή επιφάνεια επεξεργασίας της ελιάς. Προφανώς, το ελαιοτριβείο, που λανθάνει στην περιοχή,  σχετίζεται με την αγροτική δραστηριότητα του μοναχού Θεοφύλακτου Σατερλή, ο οποίος ήταν και ο κτήτορας του ναού.

Κούλουρη

Οι συστάδες των χριστιανικών τάφων που αποκαλύφθηκαν κατά καιρούς μέσα στη σημερινή πόλη της Κούλουρης καθώς και το βυζαντινό νεκροταφείο που εντοπίστηκε στα βορειοδυτικά της, αποτελούν επιπρόσθετα τεκμήρια για τη σύμπηξη βυζαντινού οικισμού. Ο σχετικά μεγάλος αριθμός λίθινων μελών ελαιοτριβικών μηχανισμών, προερχομένων από την περιοχή του σημερινού κέντρου της πόλης της Κούλουρης, αποδεικνύουν πως οι κάτοικοι ασχολούνταν και εδώ με την ελαιοκαλλιέργεια και την παραγωγή λαδιού στις περιοχές του Ξένου, του αγ. Γεωργίου, του Ρέστη και του Βρετού-Χαρίτου. Συγκεκριμένα, από την περιοχή της Ζωοδόχου Πηγής προέρχονται δύο λίθινα, μέλη ελαιοτριβικού μηχανισμού (σήμερα στο Τμήμα Συντήρησης Λίθινων στον άγ. Νικόλαο της παραλίας της Κούλουρης). Από το κέντρο της πόλης της Κούλουρης προέρχεται, επίσης, ένας ελαιοτριβικός τροχός με τη μία του επιφάνεια κυρτή και την άλλη επίπεδη, με οπή στο κέντρο ώστε να περιστρέφεται γύρω από ξύλινο άξονα και, τέλος, δύο μονολιθικά κυλινδρικά τριβεία, το ένα με ομφαλό και το άλλο χωρίς, που βρίσκονταν στην πλατεία του Μπόσκου και χρησίμευαν ως γούρνες για το πότισμα των ζώων δίπλα στα δύο πηγάδια (ατυχώς καταχώστηκαν, όταν έγινε ανάπλαση της πλατείας πριν από αρκετές δεκαετίες).

Βασιλικά

Η αγροτική δραστηριότητα του βυζαντινού αυτού οικισμού μαρτυρείται κυρίως από τα ερείπια του πύργου-ελαιοτριβείου στα νότια του ναού. Συγκεκριμένα, τρία ογκώδη μονόλιθα βάθρα ελαιοτριβικού συστήματος πιεστηρίου, μία μονόλιθη ελαιοτριβική λεκάνη, ένας ελαιοτριβικός τροχός με οπή στο κέντρο για την περιστροφή του γύρω από ξύλινο δοκό και ένας ελαιοτριβικός κύλινδρος συνιστούν μία ελαιοτριβική βιοτεχνική εγκατάσταση μακράς διάρκειας (Εικ. 12). Λίθινο δοχείο που για καιρό ήταν παραπεταμένο, ανάμεσα σε μπάζα, στα δεξιά του δρόμου της αρχής της Λ. Βασιλικών, μάλλον φαίνεται να προέρχεται από το ελαιοτριβείο-πύργο των Βασιλικών.

Παλιάμπελα – Σουραύλια

Στην ευρύτερη περιοχή των «Βασιλικών» εντάσσεται και η περιοχή Παλιάμπελα με το εκκλησάκι του αγίου Δημητρίου (προχωρημένος 16^ος αιώνας), κτίσμα γαιοκτήμονα της περιοχής. Δυτικά του ναού υπάρχουν δύο στρογγυλές πλάκες πιεστηρίου έκθλιψης ελαιοκάρπου (Εικ. 13). Τα παραπάνω εξαρτήματα ελαιοτριβείου προέρχονται από αντίστοιχη βιοτεχνική εγκατάσταση που γειτνιάζει με τον άγιο Δημήτριο και βρίσκεται βορειοανατολικά εντός των κτημάτων των απογόνων του Δημη-Λάμπρου Κανάκη. Επειδή, όμως τα τοπωνυμικά είναι άγραφες επιγραφές -στη συγκεκριμένη περίπτωση Παλιάμπελα– υπάρχει η πιθανότητα τα θεμέλια αυτού του ελαιοτριβείου να αφορούν εγκατάσταση πατητηριού για σταφύλια. Βέβαια, υπάρχει και η άποψη πως η εγκατάσταση και τα λίθινα αυτά εξαρτήματα χρησιμοποιούνταν και για τα σταφύλια και για τις ελιές, ανάλογα με την εποχή. Ένα άλλο ελαιοτριβείο έχει επισημανθεί στη θέση Σουραύλια, σε αγρόκτημα κληρονόμων Π. Καπαραλιώτη. Εκεί υπάρχει τμήμα τοίχου με μία μονόλιθη πλάκα που έχει δύο ορθογώνιες εκβαθύνσεις στον κατά μήκος άξονά της. Κοντά στο κτίσμα αυτό παρατηρούνται όστρακα  (=θραύσματα αγγείων) από χοντρά αγγεία και χείλη πίθων, μάλλον ως αποθηκευτικών του λαδιού.

Ιερά Μονή Παναγίας Φανερωμένης

Σωζόμενο έγγραφο του 19^ου αι. μας ενημερώνει ότι στο χώρο της μονής υπήρχε ελαιοτριβείο. Πράγματι, στους γύρω χώρους του μοναστηριού συναντά κανείς την ελαιοτριβική λεκάνη (Εικ. 14), τον τροχό σύνθλιψης του ελαιοκάρπου -σήμερα τοποθετημένο ως σκέπασμα στο στόμιο μικρού πηγαδιού στην αυλή της μονής (Εικ. 15), τη σφαίρα-βαρίδι σύνθλιψης της στοίβας της πολτοποιημένης ελιάς καθώς και μια τετράγωνη πέτρα σύνθλιψης του καρπού.

Αμπελάκι
Στην περιοχή Σαρόγκ (σήμερα Σαρίκι), πλησίον του ναού του αγίου Ιωάννου (Γ΄ Εύρεση της Κεφαλής),   υπάρχει παλαιός ελαιώνας. Δύο κατάλοιπα που υπάρχουν στο Αμπελάκι σήμερα υποδηλώνουν την ύπαρξη ελαιοτριβικής εγκατάστασης. Το πρώτο βρίσκεται σε οδό, κοντά στο πρώην Δημαρχιακό Μέγαρο Αμπελακίων, και είναι μια μεγάλη και βαριά λίθινη λεκάνη (Εικ. 16), ενώ το δεύτερο έχει μεταφερθεί στην αυλή του ναού της Υπαπαντής του Κυρίου και είναι μια τετράγωνη επίπεδη πέτρα με ελαφρό κ  οίλωμα στην επιφάνειά της (Εικ. 17).

Η παραπάνω ενδεικτική παρουσίαση των ελαιοτριβείων της Σαλαμίνας προτείνεται ως μια εναλλακτική μορφή περιηγητικής επίσκεψης στο νησί. Βέβαια, χρειάζεται ενημέρωση, οργάνωση, σηματοδότηση και περιποίηση των χώρων αυτών, ώστε να μπορεί ο εκάστοτε επισκέπτης να απολαύσει τις βυζαντινές αρχαιότητες και τις ομορφιές του νησιού μας χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα.  Κυρίως, όμως, με αυτήν τη δημοσίευση δικαιούσθε να γίνετε προστάτες αυτών των ευρημάτων, που ως μικρές ψηφίδες φωτίζουν τη σκοτεινή ιστορία των μεσαιωνικών χρόνων της Σαλαμίνας.

*Ο Παναγιώτης Βελτανισιάν είναι φιλόλογος και λαογράφος.