Χρήστος Μιχάλαρος | Η βιομηχανία των ψευδών ειδήσεων

Τι να πιστέψει κανείς; Ανέκαθεν μας κυνηγούσε αυτή η φράση. Από την εποχή που το τυπωμένο χαρτί και το γυαλί ήταν οι μόνοι δίαυλοι προς την ενημέρωση, η μάχη ανάμεσα στο αληθές και στο ψευδές ήταν πάντα μια αμφίρροπη μάχη. Μέχρι που ήρθε το ίντερνετ κι έβαλε τα πράγματα σε μια σειρά. Στη λάθος σειρά.

Όσο το διαδίκτυο βρισκόταν στα χέρια των λίγων, κυρίως λόγω του κόστους αλλά και της έλλειψης υποδομών, τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Η μεγάλη μάζα των αναγνωστών (εμείς) βρισκόταν ακόμα στο περίπτερο αγοράζοντας εφημερίδες ή μπροστά στο μεγάλο τετράγωνο κουτί της τηλεόρασης παρακολουθώντας τα ιδιωτικά κανάλια, τα οποία είχαν ιδρύσει κυρίως οι εκδότες των ίδιων εφημερίδων. Η αλήθεια είχε μία και μοναδική έκφραση: εκείνη που μια ελίτ αποφάσιζε να μας παρουσιάσει. Λογικό, έτσι λειτουργούσε ο κόσμος τότε.

Το πρώτο κακό ξεκίνησε από τη στιγμή που ως ακροατήριο κατακτήσαμε τη γνώση (προπατορικό;), ότι δηλαδή η ενημέρωση που μας παρέχεται είναι κατευθυνόμενη ανάλογα με τον εκάστοτε πόλο συμφερόντων. Έτσι, καλλιεργήθηκε μέσα μας ένα αίσθημα ασφυξίας που αναζητούσε άμεση διέξοδο, ενώ παράλληλα εκκολάφθηκε η πεποίθηση ότι μας κρύβουν την αλήθεια που είναι πολύ πιο τρομακτική απ’ όσο αντιλαμβανόμαστε. Οι θεωρίες συνωμοσίας πάντα μας γοήτευαν και μας ωθούσαν στο να πλάθουμε καινούργιες. Πλέον είχαν ακόμα ένα έρεισμα.

Η απότομη απελευθέρωση των παγιδευμένων μας ενστίκτων υπήρξε καθοριστική. Το γρήγορο ίντερνετ για οικιακή χρήση ήρθε και στην Ελλάδα. Τα blogs, πριν ακόμα τον ερχομό του Web 2.0 και την έκρηξη των Social Network Sites (βλέπε facebook), ήταν το πρώτο πράγμα που έδωσε δύναμη σε εκείνους που είχαν γνώση, είχαν άποψη και στοιχειώδεις ικανότητες, αλλά δεν είχαν βήμα. Τα blogs τότε μας έκαναν όλους εν δυνάμει δημοσιογράφους, εν δυνάμει συγγραφείς, εν δυνάμει πολιτικούς, εν δυνάμει ρυθμιστές, επηρεάζοντας ένα μικρό ή μεγάλο αναγνωστικό κοινό, με μηδενικά κόστη και μηδενικές ευθύνες. Καθόλου άσχημα, αν σκεφτείς ότι μέχρι τότε για να μπορέσεις να αρθρώσεις έναν αντίλογο στα μονόστηλα των εφημερίδων έπρεπε να στείλεις επιστολή στη στήλη των αναγνωστών, να εγκριθεί από τον αρχισυντάκτη και να τη δεις δημοσιευμένη σε επόμενο φύλλο (για κάποιο λόγο αυτό το απολίθωμα που λέγεται “στήλη αναγνωστών” υπάρχει ακόμα σε κάποια έντυπα). Τρέχα γύρευε.

Εδώ λοιπόν ξεκινάει το δεύτερο κακό. Όλοι όσοι έως τότε απασχολούσαν το μυαλό τους με θεωρίες συνωμοσίας χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να βρουν άμεσα ενδείξεις ή αποδείξεις που θα ανατροφοδοτούσαν με τη σειρά τους αυτό τον παραλογισμό, αλλά στηρίζονταν μόνο σε κουβέντες του καφενείου, βρήκαν γήπεδο να απλωθούν και να παίξουν το παιχνίδι τους χωρίς κανείς να μπορεί να τους εμποδίσει.

Οι θεωρίες συνωμοσίας βρήκαν τη συνωμοσία που έψαχναν για καιρό: τη συνωμοσία της κατασκευασμένης είδησης.

Όλο αυτό θα ήταν ένα αθώο παιχνιδάκι κάποιων γραφικών τύπων με αγνά αισθήματα, αν δεν επέφερε έναν τζίρο που ζηλεύουν ακόμα και κάποια από τα πιο σοβαρά ειδησεογραφικά portals. Εκεί που ο ελληνικός εκδοτικός κόσμος απέτυχε παταγωδώς να προσαρμοστεί εγκαίρως (online ενημέρωση), σε αντίθεση με το εξωτερικό, οι θιασώτες της κατασκευασμένης είδησης μεγαλούργησαν. Έστησαν τα μαγαζιά τους και ξεκίνησαν να προσφέρουν δωρεάν εκείνο για το οποίο οι αναγνώστες διψούσαν: επιβεβαίωση στο φόβο. Από τους εξωγήινους, τα φαντάσματα και τους αεροψεκασμούς μέχρι τη νέα τάξη πραγμάτων, την παγκόσμια εβραϊκή κυριαρχία, τον Αρτέμη Σώρρα που θα έσωζε την Ελλάδα γιατί ήταν υπερπατριώτης μέχρι το τελευταίο θαύμα του Γέροντα Παΐσιου, ένα τσιγάρο δρόμος.

Έτσι λοιπόν, ο κόσμος που διψούσε για αντικειμενικότητα κι αλήθεια, που μέσα του είχε δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για την αμφισβήτηση των πάντων προκειμένου να πάψει να είναι έρμαιο της τηλεόρασης και των εφημερίδων, έπεσε στον ίδιο του το λάκκο ανατροφοδοτώντας με ψευδείς ειδήσεις τη μηχανή που τον αλέθει.

Ασφαλώς, δεδομένου ότι το νομικό πλαίσιο στην Ελλάδα είναι σχεδόν ανύπαρκτο για τα blogs, η βιομηχανία των ψευδών ειδήσεων δεν θα μπορούσε να μην απλωθεί πέρα από τη θεματολογία του μεταφυσικού και της συνωμοσιολογίας. Ο τζίρος είναι μεγάλος και όπως λένε στην Αμερική “bleeding is leading”. Έτσι όπου κυλάει αίμα, υπάρχει δράμα και ίντριγκα, τα ψευδοειδησιογραφικά blogs δίνουν ρέστα. Από την πολιτική και την οικονομία μέχρι τις καθημερινές ειδήσεις, το δικαστικό και το αστυνομικό ρεπορτάζ, ο κόσμος του ίντερνετ κατακλύζεται από μια ψευδολογία, που αν την υπολογίσουμε σε απόλυτα μεγέθη, είναι σαφώς χειρότερη από εκείνη που προηγήθηκε της εποχής του ίντερνετ και σε ποιότητα και σε ποσότητα. Η φαυλότητα σε όλο της το μεγαλείο.

Οι λόγοι που ανθεί αυτό το φαινόμενο είναι σαφείς. Η κατασκευασμένη είδηση δεν κοστίζει τίποτα και αποδίδει πολύ. Δεν κοστίζει ούτε σε μονάδες χρήματος, ούτε σε μονάδες δημοσιογραφικής αξιοπιστίας, ούτε φέρνει κανέναν ενώπιον των ευθυνών του. Είπαμε, το νομικό πλαίσιο είναι ανύπαρκτο. Αντιθέτως το κόλπο αποδίδει σε φήμη, σε χρήμα και σε ίντριγκα, κρατώντας έτσι τη βιομηχανία των ψευδών ειδήσεων ζεστή και ενεργή. Καλώς ή κακώς είμαστε όλοι εν δυνάμει θύματα, με κάποιους άλλους πρακτικώς μάγκες.

Το γενικό συμπέρασμα λοιπόν βγαίνει όσο αβίαστα βγαίνει μια ψευδής είδηση: μην πιστεύετε ό,τι διαβάζετε.

Όμως τελικά τι να πιστέψει κανείς; Πώς μπορεί κανείς να είναι σίγουρος ότι δεν περιλαμβάνεται στα θύματα των ψευδών ειδήσεων;

Απάντηση: δεν μπορεί ποτέ κανείς να είναι σίγουρος για τίποτα στον κόσμο, πόσω μάλλον για τις γεγονότα που αναμεταδίδουν άλλοι, γεγονότα στα οποία δεν υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας Η απόλυτη αλήθεια είναι ένας μύθος τον οποίο όσο περισσότερο ερευνούμε, τόσο περισσότερο ξεδιαλύνουμε. Η απάντηση σε όλα είναι η έρευνα, η διασταύρωση πηγών και πληροφοριών. Ασφαλώς κάποιες πηγές είναι περισσότερο αξιόπιστες από κάποιες άλλες, αλλά αυτό δεν συνάγεται με βάση κάποιο χρυσό, αλάνθαστο κανόνα. Προκύπτει με βάση τη μακροπρόθεσμη εμπειρία. Αν μια σελίδα σε ένα χρονικό διάστημα έχει προσφέρει 10% διασταυρωμένες πληροφορίες στο κοινό της ενώ μια άλλη 80%, μάντεψε ποια χαρακτηρίζεται ως περισσότερο αξιόπιστη…

Στην εποχή της μονόπλευρης ενημέρωσης των ΜΜΕ, η δυνατότητα διασταύρωσης πληροφοριών δεν υπήρχε. Η είδηση συνεπαγόταν την αλήθεια. Τώρα, η τεχνολογία μας παρέχει ένα από τα πολυτιμότερα δώρα, να κάνουμε την αμφισβήτησή μας πράξη μέσω της προσωπικής έρευνας. Τώρα αν η τι άλλο υπάρχει το Google. Κανείς δεν εγγυάται σε κανένα τίποτα. Απλώς μέσω της προσωπικής έρευνας ελαχιστοποιούμε την πιθανότητα της παραπληροφόρησης, πλησιάζοντας περισσότερο στην πραγματικότητα.

Το ίντερνετ ήρθε κι έφερε λύσεις. Κάποτε ήμασταν απλοί δέκτες στην ενημέρωση. Τώρα είμαστε συνδιαμορφωτές. Αυτό μας δίνει τη διπλή δυνατότητα και να διορθώσουμε τα πράγματα και να τα καταστρέψουμε μέσω του περιεχομένου που παράγουμε ως χρήστες. Κυρίως όμως, μας δίνει τη δυνατότητα να πλησιάσουμε περισσότερο στην αλήθεια, αφήνοντας στην τρέλα τους όσους αναζητούν μια θεωρία συνωμοσίας για να μπορέσουν να συνυπάρξουν, πασάροντας αλλού τα λάθη και τις αδυναμίες τους.

Σημείωση: Ευτυχώς η έρευνα για την αξιοπιστία των ειδήσεων βρήκε μια μικρή στέγη σε ένα συντονισμένο εγχείρημα. Το blog Ελληνικά Hoaxes είναι μια προσπάθεια κατάρριψης των μύθων του ελληνικού διαδικτύου, διασταυρώνοντας πληροφορίες και ερευνώντας τις ειδήσεις στην πηγή τους. Είναι μια καλή αρχή.

*Ο Χρήστος Μιχάλαρος έχει εργαστεί ως δημοσιογράφος και σύμβουλος επικοινωνίας. Μπορείτε να τον διαβάζετε κι ΕΔΩ.